Usa ka kalamposan nga takos sa pag-abiba ug pagsangyaw ang kahugpongan niining 21 ka sugilanon ngadto sa usa ka libro, diin ato na unya kining ikadugang sa atong hiniposang mga bahandi sa literatura. Pahalipay, Nyor Eme Sumagang, sa imong paggahin ug igong kakugi ingon man salapi aron kining piniling mga obra masaw-an sa tanang may gugma sa dagang sa karon ug ngadto na sa umaabot pang kaliwatan.
Habog nag naabot ang lupad sa, matod pa nimo, ‘tigulang’ nang nagsugod nimong gana sa pagpanulat. Dili sayon ang pagtigom og 20 kapin (naay kapin kay motug-an kag sa dili, gitaghap kong may lain ka pang tinagoan) nga mga sugilanon, sayod ang mga magsusulat niana. Busa, niana pa lang, dawata ang laing sipa namong pahalipay. Tagay pa more!
Ang sugilanon maoy bunga sa hunahuna sa tagsulat: mga tipik sa kasinatian, impresyon sa mga butang o panghitabo, kalkulasyon ug implikasyon sa mga pagbati, gamit ang mga gabayan sa pagsulat, mainampingong gitahi ngadto sa usa ka matahom nga dugokan. Entonses, usa ka obra nga gitawag og sugilanon. Piksiyon. Dili tinuod, estorbot, ginama-gama kay bunga ra lagi sa hunahuna apan sa pagkatinuod, ang sugilanon nagsalamin sa anino sa tagsulat. Usa ka repleksiyon sa iyang pagka siya. Kon wala ka makaila sa writer, basaha ang iyang mga sinulat ug seguradong makaila ka niya. Ug kon nakaila ka personal sa writer, basaha ang iyang mga obra ug mahinabi mo ang iyang kalag. Mao kanay matuod. Kay lagi, ang mga abot sa literatura repleksiyon man sa tagsulat. Nga sa ato pa, ang mga sinulat – masugilanon man, gumalaysay, balak ug uban pa – nagatug-an unsa kamabaw o kalawom sa tinugkaran sa usa ka magsusulat.
Ning puntoha, ubani ko ninyo ug atong sukdon hain nang dapita sa lawod o kawanangan mag-utaw-utaw ang arte sa panulat ni Nyor Eme o kaha unsang mga butanga ning danglog nga kalibotan ang nakakahil pag-ayo sa iyang kaikag.
Sa unang asdang, dayag ug way pupakipi-kipi, kining maong koleksiyon gisugdan sa “Ang Manunugid sa Karaang Balay” isip pangabling dalit. Sa sinugdan medyo misuki akong buot nganong kini may gihimo niyang ulohan ning libro. Apan dihang ako nang nasuhid ang kinatibuk-ang han-ay, nakangisi ko sa kahimuot ug kahinam. Maldito gyong tawhana. Iya tang giagni pagsulod sa karaang balay aron maminaw sa mga panugid sa way pagpasidaan kon makagawas pa ba tag dili. Siyempre, ang mat-ang magsusulat makamao gyong momino sa iyang magbabasa.
Apan kon minoon tas katidlom sa pamalandong sa “Manunugid…”, daw hagwaon sab tas karenyosong tratasyon sa “Dughit sa Damgo” ug “Masahe”. Usa ka melo-erotika, gipakita ning maong duha ka sugilanon nga ang gugma ug dugam-is niini managsama ra diha sa babaye ug lalaki. Nga ang kahidlawng lawasnon mamukaw bisan sa labing mahinhin nga binuhat. Hingpit kining gidasonan sa sugilanong “Kahidlaw” kansang gitakin nga teaser nagaingon, “Morals are nothing but a civilized society’s attempt to tame some beast called man.” Sa tinuod lang, kining mga butanga usa sa labing karaang mga temang gidula-dulaan sa mga magsusulat apan hangtod karon lami lang gihapon basta kaantigo lang laging mopakitoy-kitoy ang tagsulat.
Nalingaw ko sa sugilanong “Ang Gakitero ug ang Tawag sa Suba” dili sa kanindot sa estorya kondili sa katalagsaon sa plot nga mohatod sab sa di gyod damhong tuis kun twist. Ang Gakit Festival sa dakbayan sa Valencia maingong usa ka harvest festival kun kasaulogan sa pagpasalamat sa mga grasyang nadawat. Dinhi mait-ong gipasalup-it sa tagsulat ang iyang ideya diin nag-ani sab ang protagonista sa tam-is-pait-aslom niyang mga abot sa paningkamot. Lami sa pamati ang pagtagamtam sa kadaogan. Apan pasagdan ta na lang siyang ianod sa Pulangi River kay piho man nga malipayon siya sa bag-o niyang kalibotan.
Taliwala sa bug-at kaayong temang gituki dinapatan sa emosyonal nga tratasyon, may pinalahi sab dinhing dalit nga pangparelaks. Kaha aron paghatag higayon sa magbabasa nga makaginhawa pag gamay. Kini atong masinati sa sugilanong “Pastilyas”. Gaan ug kyut basahon ang naratibo sa kagikag adunahang dalaga nga nainteresado ug na-crush sa ulitawong namaligyag pastilyas sa bus. Dili gyod matigulang ang gugma, mor pa.
Laing pangparelaks mao ang sugilanong “Rapol” Kasugiran sa managbarkada nga pulos malamposon sa gisudlang panginabuhi ang dugokan ning maong obra. Alegre ang pamatbat sa panghitabo nga gisugdan sa esena sa naandang sesyon sa ilang ‘for the boys’ nga hapi-hapi. Apan usa ka pahimangno ang gisipitang mensahe sa estorya – diin kapid-an na ang nasugamak – nga ang sapi lagi usahay usa ka dagway sa paon nga mohatod sa kalaglagan.
Maisip nga laing added flavor ang mga sugilanong “Kanus-a Mogitib ang Banagbanag” ug ang “Ilaga”. Kasaysayan sa duha ka managtratong aktibista ang nahauna samtang sugiasoy sa conflict tali sa Ilaga ug Barakuda ang naulahi. Ning duha ka obra, gihatagan tag kahigayonan nga subling makaaninaw ug makasingo sa lang-ig nga inalisbo sa Martial Law. Gani, gipakita pa ta sa mas madulom pang reyalidad sa kasaysayan diha sa trilogy nga “Pag-alindasay sa Tulo ka Patay” ug ang “Trahedya sa Yanong Talan-awon”. Nahimong bangis ang tawo. Naghingapin ang pangabuso nga bunga sa pangabuso nga miangin og di maihap nga inosenteng mga biktima.
Pero kon akoy papilion haiy labing hawod o labing maayong pagkasulat sa talay sa mga sugilanon ning koleksiyon, maoy akong ituboy ang “Urom” sa unang dapit. Seryoso ang “Urom” ug nagkinahanglag inantigo kaayo nga tratasyon tungod sa disiplina nga gientrahan sa awtor. Giintrohan kini sa stage 1 nga urom nga sa hinay-hinay bitaron ka pagsawom ngadto sa stage 2 kun dugang pang mga urom. Multi-level nga urom kon sumadahon. Ug kini dili sayon sulaton kay kinsa man goy nakasulay nag kamatay? Ang pag-amping nga dili ka molapas sa balaod nga gisubay aning disiplinaha dili basta-basta. Busa safe kaayo ang pagdeklarar nga dili ultimong ang-ang sa pedestal sa panulat ang natikang sa awtor niining obraha.
Ang moangkon sa ikaduhang dapit, sa akong kaugalingong panghukom, mao ang piyesang “Kon Mabugkos Ang Tukog”. Simple ra ang maong sugilanon apan klaro nga maayo niyang ‘pagkabugkos ang mga tukog’ aron mosangpot sa usa ka maanindot nga obra. Sa laing pagkasulti, ang simbolismo ingon man ang mensahe sa tukog mas napagilak pa niyag maayo.
Sa dugang pag-aninaw, ang sugilanong “Dragon Fruit” maingong usa ka espesyal nga dalit. Kini ray nalahi sa tanan dili lang tungod sa iyang kamuboon apan usab sa porma niini. Masabtan nga ang tagsulat, bisan may edad na, wala magmika ni naghulat nga hisabligag milagrosong lana ang iyang panulat. Klaro nga may paningkamot siya, way hunong nga nagtuon ug, ning obraha, nag-eksperimento.
Sa kinatibuk-an, kinsa ba si Emeterio S. Sumagang alyas Eme? Si ESS usa ka mahigugmaong binuhat nga hilabihan kaseryoso sa kinabuhi. Kana maoy akong basa. Taas ang iyang respeto sa pulong gitawag og gugma. Ang pagmahal lawod nga nagpuyos sa iyang galamhan. Ug ang maong birtud niya way gipihig. Kiniy masihag nato sa mga sugilanong “Ang Hulagway”, “Ang Daang Habol”, “Ang Kataposang Balak”, “Kamatayon sa Agus II…”, “Frankie” ug “Igsoon” – mga obrang nasulat man tuod sa lainlaing kahimtang, estilo ug panahon apan managsamang nag-umog sa kamingaw, kawili ug kahinugon. Mga sugilanon nga, angkonon man niyag dili, nasulat kansang mga pagtipa kinaluhaag lusok sa mga luha mismo sa tagsulat.
Edgar S. GODIN
Kanhi Associate Editor
Bisaya Magazine
8 Hulyo 2021
Order Book on Shopee